पहिल्या भारतीय महिला डॅाक्टर्सच्या कार्यकर्तृत्वावर प्रकाश -

डॅा. आनंदीबाई गोपाळ जोशी - डॅा. रखमाबाई सावे - राऊत

आनंदीबाई गोपाळ जोशी यांची आज 153 वी जयंती.

त्यांचा बालविवाह. नवरा विधूर.वयाने मोठा. विक्षिप्त. बायकोला शिकवण्याचा अट्टाहास असलेला. आनंदीला वयाच्या अवघ्या बाराव्या वर्षी मुलगा झाला होता. तो लगेच वारला. वैद्यकीय सेवा देण्यासाठी डॅाक्टर व्हायचं या जिद्दीने त्या पेनसिल्व्हानियाला गेल्या. त्यांनी 2 वर्षीय वैद्यकीय पदवी घेतली. तो दिवस होता11 मार्च 1886.

त्यांना कोल्हापूर दरबारने लगेच नोकरी दिली. परतीसाठी तिकीटाची व्यवस्था केली.
बाई भारतात आल्या त्याच गंभीर आजारी असलेल्या अवस्थेत.
कल्याण त्यांचं माहेर.

टिबीनं ग्रस्त असताना त्या एका वैद्याकडून उपचार घेण्यासाठी पुण्यात आल्या.
बाईंवर गंडे-दोरे-ताईत-अंगारे-धुपारे- मांत्रिकाचे उपचार केले गेले.

एकही पेशंट न तपासता अवघ्या साडेतीन महिन्यात बाई 27 फेब्रूवारी 1887 ला गेल्या तेव्हा त्या 22 वर्षांच्या होत्या.
तांत्रिकदृष्ट्या त्या पहिल्या भारतीय महिला डॅाक्टर असल्या तरी एकही पेशंट न तपासता गेलेल्या.

त्यांच्या मृत्यूनंतर पुण्यातल्या एका वर्तमानपत्राने बाई डॅाक्टर झालेल्याच नव्हत्या असे लिहिले. त्यांच्या पदवीवर शंका घेतली. यथावकाश खुलासा झाला. आजचासारखा चारपाच वर्षांचा वैद्यकीय पदवी अभ्यासक्रम त्यांनी पुर्ण केलेला नव्हता. तसे त्यांचे रितसर शिक्षणही फारसे झालेले नव्हते. त्या मॅट्रीकही नव्हत्या. मात्र त्यांनी 2 वर्षीय वैद्यकीय पदवी/पदविका घेतलेली होती.

रखमाबाई सावे - राऊत यांचा जन्म आनंदीबाईंच्या आधीचा. 22 नोव्हेंबर 1864 चा.

त्यांचंही लग्न बालपणी झालं. वडील वारल्यानं त्यांच्या आईनं पुनर्विविवाह केलेला होता. सावत्र वडील जे. जे. हॉस्पीटलमध्ये नामवंत डॅाक्टर होते. त्यांचे अनेक वैद्यकीय ग्रंथ अभ्यासक्रमाला लावण्यात आलेले होते.
नवर्‍याने त्यांना नांदायला बोलावले. त्यांना उच्च शिक्षण घ्यायचे होते. डॅाक्टर व्हायचे होते.

त्यांनी नांदायला जायला नकार दिला. नवरा दादाजी कोर्टात गेला. ब्रिटीश कोर्टाने मनुस्मृतीच्या आधारे निकाल दिला. बाई नांदायला जा. नाहीतर तुरूंगात पाठवू. बाई म्हणाल्या, मी तुरूंगात जाते, निदान सुटल्यावर डॅाक्टर होता येईल.

रखमाबाई तुरूंगात जायला तयार झाल्याची केस भारतभर तर गाजलीच पण पाश्चात्त्य जगही हादरले. लंडनला महिलांनी रखमाच्या पाठींब्याच्या सभा घेतल्या.

शेवटी कोर्टाबाहेर समझोता झाला. दादाजीने पैसे घेऊन घटस्फोट दिला.

बाई शिकायला ब्रिटनला गेल्या. आक्टोबर 1890 मध्ये त्यांनी लंडन वैद्यकीय महाविद्यालयात प्रवेश घेतला. 5 वर्षांचा वैद्यकीय अभ्यासक्रम पुर्ण केला. स्कॉटलंडमधून वैद्यकीय पदवी घेतली.

7 सप्टेंबर 1895 ला त्या भारतात परत आल्या.

मुंबईच्या कामा हॉस्पीटलमध्ये वैद्यकीय अधिकारी म्हणून काम करू लागल्या. पुढे सुरत, राजकोट येथेही त्यांनी समर्पितपणे काम केले.

लग्न न करता वयाच्या 91 व्या वर्षापर्यंत त्या वैद्यकीय सेवा करीत राहिल्या.
25 डिसेंबर 1955 ला त्या गेल्या.

दोघींची जिद्द, परिश्रम, ज्ञानलालसा यांना तोड नाही. दोघीही महानच होत्या.

पदवी/पदविका, 2 वर्षांचा कोर्स, 5 वर्षांचा कोर्स यांच्या तपशीलात न जाता जिद्दीनं शिकलेल्या आनंदीबाई आणि रखमाबाई या दोघींनाही पहिल्या भारतीय महिला डॅाक्टर्सचा मान मिळायला हवा.

-प्रा.हरी नरके